Van welk schilderij zou jij afscheid willen nemen? Ik stel die vraag aan Menna Kruiswijk, de curator van Yellow Fellow, op een van de laatste dagen van de vorige expositie, van de kunstenaar Frans Franssen. Ze is verrast door de vraag. In haar hoofd is ze al bezig met het afbouwen van de ene expositie en het inrichten van de volgende, in zo kort mogelijke tijd. En toch blijft bij mij de vraag: welke rituelen helpen mij en ons bij het organiseren en ervaren van kunst? Wat zou het belang kunnen zijn van een afscheidsproces voor de oude kunst (-expositie) en ruimte nemen, voor het verwelkomen van de nieuwe kunst? Bestaat er zoiets als een natuurlijke of noodzakelijke ‘tussenruimte’ tussen het oude en het nieuwe, gelijk zo met relaties? En hoe ontmoet je dan die de nieuwe kunst? Vragen die lijken uit te gaan van een aanname dat je kunst – of een expositie van kunstwerken – kunt ervaren zoals een vriend of een vriendenclub.
‘Kan je dit kunstwerk ook zien als een ‘vriend’?, was een van de vragen die de kunstfilosoof Jacob Voorthuis aan het publiek stelt tijdens het tweede kunstconcert op zondag 7 april bij Yellow Fellow Leidschendam. Adelaide Rouyer (zang) en Cathelijne Noorland (piano) spelen een eigen keuze liederen bij diverse kunstwerken. Jacob Voorthuis houdt een korte inleiding per kunstwerk, muziekstuk en tekst. Kunstwerk als een vriend? Ik hoor in deze vraag de bekende visie van de Duitse filosoof Martin Buber (1923): verhoudt het ‘ik’ zich tot een kunstwerk als een ‘Ich und Das’, dat wil zeggen tot een onafhankelijke, ‘neutrale’, derde persoon? Of zou er sprake kunnen zijn van een ‘Ich und Du’, van een meer vriendschappelijke relatie? Als je de tijd neemt om te kijken, om echt kennis te maken, krijgt deze relatie met het kunstwerk dan een meer persoonlijke, unieke, zeg maar menselijke inkleuring?
Ik hoor een dame naast me –bijna verontwaardigd – tegen haar buurvrouw fluisteren: Wat een onzinnige vraag! Een kunstwerk kan toch geen vriend zijn? Een vriend geeft energie terug, warmte, een boodschap. Wat zou een kunstwerk je nou terug kunnen geven op dit vlak? De muziek begint te spelen, en beide dames worden stil. Ze luisteren en kijken. Helaas heb ik ze na afloop van het concert niet meer gesproken of gehoord. Ik ben nog steeds benieuwd of ze bij hun mening zijn gebleven, of dat er iets gebeurd is tijdens het kijk- en luisterconcert. Jan Verhoeven, verzamelaar van abstracte kunst, heeft zichzelf verrast tijdens het eerste kunstconcert op 25 november 2012: ook al kent hij de kunstwerken, en zeker die van hemzelf, erg goed; tijdens het intensief kijken en luisteren is het toch ook hem overkomen dat hij een meer intensieve relatie heeft gekregen met een van de kunstwerken.
Afscheid nemen en verwelkomen behoren tot de dagelijkse rituelen van het menselijke bestaan. Deze en andere rituelen hebben schijnbaar invloed op onze esthetische beleving van kunst. Welke zijn er nog meer en wat voor invloed hebben ze?
Een ritueel is een serie handelingen die gezien worden als een gebruik en bepaald zijn door achtergrond en cultuur, zegt Wiki. Zo kent de kunstwereld en kunstorganisaties, als een aparte cultuur, zo haar eigen gebruiken: we weten dat als de tweede gong in het Concertgebouw gaat je echt binnen een minuut op je plaats moet zitten, of anders een deel van het concert moet missen. Dat je mobiel uit moet. En dat je schijnbaar – in Nederland in ieder geval – als je het concert of de voorstelling echt mooi hebt gevonden, moet gaan staan bij het klappen. We weten dat je stil moet zijn in een museum, de kunstwerken niet mag aanraken en ik heb eerlijk gezegd ook bijna nooit een uitbarsting van emoties gezien (als die er al is, dan moet je die in stilte beleven). Culturele rituelen, met als doel een zo zuiver en ongestoord mogelijke context aan te bieden, waarbinnen en waardoor het individu zo optimaal mogelijk kan genieten. Helaas komen sommige gebruiken bij mij ook wel eens als bevreemdend over en lijkt het alsof het juist meer afstand schept tussen mij en het kunstwerk, dan dat het de relatie en beleving versterkt.
Dus verzin ik soms mijn eigen rituelen. Wanneer ik bijvoorbeeld naar een nieuwe expositie ga, stel ik mezelf de vragen ‘Welk kunstwerk zou ik mee willen nemen? en waarom?’ Of ik sta een tijd stil op de drempel van de expositie om de eerste indruk te kunnen inademen, van de ontmoeting met de voor mij nieuwe kunst. Beetje irritante gewoonte, zeker als er mensen achter je staan die ook naar binnen willen, maar zo werkt het nu eenmaal bij mij. De eerste indruk wil ik graag intensief ervaren. Ik neem dan niet alleen de kunst in me op, maar ook de kunst in relatie tot de ruimte, de context, het totaal. Ik ben me dan ook op zo’n moment bewust van het belang van de drempel: de scheiding tussen buiten en binnen, tussen bekend en nieuw, tussen ‘nu kan je nog terug’ en ‘je weet niet wat die kunst met je gaat doen’ moment. De drempel tussen deconstructie en constructie: van afbreken van een oud beeld en het ontwikkelen van een nieuw inzicht. De drempel van de persoonlijke transitie.
Even een zij-gedachte-sprong. Ik lees de laatste tijd veel over het concept ‘liminaliteit’, en de rituelen die horen bij de overgang van de ene sociaal-culturele fase naar de andere fase. Of het nu is de overgang van jongeman naar volwassen jager, of van zwangere vrouw naar moeder: de ene levensfase sluit (breek) je af, voor je de volgende fase kunt opbouwen. Bij de al eeuwen oude sjaministische rituelen horen drempels en poorten, afbreken en opbouwen, loslaten en vernieuwen, oud en nieuw gedrag bij natuurlijke, persoonlijke en culturele transitieprocessen. Bedrijfskundigen hebben dit concept ook al geadopteerd. Als het gaat om het faciliteren van (cultuur) veranderingen in een organisatie: het oude gedrag moet er eerst uit (sterven, afbreken) voordat het nieuwe pas een kans kan krijgen en worden opgebouwd. Afscheid nemen en verwelkomen.
Kijken en ervaren van kunst is voor mij zo’n soort van transitieproces. Misschien wel intenser als we toelaten dat onze relatie met kunst persoonlijk is, als een ‘Ich und Du’ relatie. En rituelen helpen ons met de transitie die kan ontstaan bij het ervaren van kunst. Zo bekeken kan de ervaring met kunst leiden tot sterfte en wedergeboorte. Of klinkt dat te dramatisch?
Caroline van der Linden
Amsterdam 8 mei 2013 